Odkryj siłę mindsetu
Odkryj MindSonar®

Spiral Dynamics jako model poziomów egzystencji

Spiral Dynamics jako model poziomów egzystencji

Dr Monika Kwiecińska

Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Tekst dla MindSonar Polska

[/et_pb_text][/et_pb_column][/et_pb_row][et_pb_row][et_pb_column type=”4_4″][et_pb_text admin_label=”Tutaj wstawiamy tekst postu” _builder_version=”3.15″]

Spiral Dynamics (dynamika spiralna) jest efektem wielu lat badań Clare W. Graves, które zaowocowały cyklicznym modelem podwójnej spirali dla rozwoju bio-psycho-społecznych systemów u dorosłych, a w skrócie teorią poziomów egzystencji. Koncepcja ta oparta jest na teorii systemów i psychologii rozwoju, koncentruje się na dojrzałej osobowości w działaniu, jej przemianach z cechami pozytywnymi i negatywnymi. Bio-psycho-społeczny oznacza wielowymiarowe podejście do ludzkiej natury, integruje role czynników biologicznych/genetycznych, psychologicznych (dotyczących różnorodności naszych osobowości i doświadczeń życiowych, temperamentów, relacji z innymi) oraz sił społeczno-kulturowych w tworzeniu poziomów egzystencji doświadczanych przez jednostki czy grupy (Graves 1974, s.72-87).

Zgodnie z tym modelem rozwój ten przebiega etapami z uwzględnieniem zasady „przekraczania i włączania”. Spiral Dynamics opisuje, jak powstające fale świadomości przepływają przez jednostki i grupy, prowadząc do większej ekspresji w myśleniu, konceptualizacji i zdolnościach do wcielania większej liczby sposobów poznania i działania.

Dynamika spiralna pozwala na zrozumienie wewnętrznych mechanizmów powstawania przekonań i podejmowania decyzji poprzez identyfikację wartości i ukrytych motywacji jednostki. Struktury spirali tłumaczą dlaczego ludzie różnie reagują na te same sytuacje wyjściowe, pokazują „jak” ludzie myślą, a nie „co” myślą.

Spiral Dynamics omawia sposoby zachowania, które są zgodne z określonymi poziomami egzystencji, które jednostka funkcjonująca na nich uważa za odpowiednie. Każdy kolejny etap rozwoju stwarza nowe możliwości, jednak poprzedni etap nie znika, tylko zostaje zintegrowany, wbudowany w nowy poziom funkcjonowania. Zwiększa się poziom wolności związany z wyborem określonego zachowania.

Mamy 8 poziomów egzystencji i 14 stanów przejściowych. Diagram składa się podwójnej spirali dlatego, że systemy zidentyfikowane w jej ramach powstają na skutek interakcji dwóch elementów: warunków życiowych, które dana osoba lub grupa osób napotyka i dostępnej pojemności mózgu/umysłu dla radzenia sobie z takimi warunkami.

C.W. Graves używał liter alfabetu od A, na określenie warunków życiowych zawierających określone problemy egzystencjalne i obraz postrzeganej rzeczywistości i liter od N na zobrazowanie pojemności mózgu/umysłu (neurobiologiczne zasoby i mentalność wymagane aby rozpoznać i radzić sobie z tą rzeczywistością). Razem warunki życiowe plus pojemność mózgu tworzą poziom psychologicznej egzystencji w terminologii C.W. Graves (Grzesik, Kwiecińska, 2016).

Dzieło Gravesa, niedokończone z powodu przedwczesnej śmierci (w roku 1986), kontynuowali jego uczniowie: Don Edward Beck i Christopher Cowan. To oni ukuli termin „Spiral Dynamics”. Wspólnie opublikowali pierwszy kompletny podręcznik – „Spiral Dynamics: Mastering values, leadership and change (1996). Im to również zawdzięczamy system oznaczeń kolorami – od beżu po turkus.

Beck i Cowan nie mówią już o poziomach egzystencji tylko o memach wartości (vMeme) (oznaczonych kolorami w diagramie por. Rys. 2.), czyli o systemach przekonań i wartości będących materiałem budulcowym kultury. Ciepłe kolory (np. pomarańczowy) użyto do oznaczenia asertywnych, ukierunkowanych na świat zewnętrzny memów, zimne kolory (np. zielony) oznaczają memy zorientowane na świat wewnętrzny.

Rys.1. Dynamika spiralna. Źródło: www.interkultura-consult.com/wp-content/uploads/2013/02/kadry.pdf

Tabela 1. przedstawia i charakteryzuje poszczególne poziomy. Kolory i pary liter obrazują 8 zidentyfikowanych systemów. Przy czym C.W. Graves postawił hipotezę, że 6 pierwszych stanowi podstawę, a każde następne są podobne do podstawowych i zawierają dodatkowy zestaw neuronalnych pojemności. Dlatego poziomy od AN przez FS stanowią pierwszą warstwę spirali i nazwane są poziomami egzystencji/przetrwania, ponieważ skupiają się na podstawowych potrzebach ludzkich. Poziomy oznaczone apostrofem A’N’ , B’O’, C’P’ druga warstwa nazwana została poziomami istnienia, ponieważ skupiają się na kwestiach jakości egzystencji.

Tabela 1. Poziomy psychologicznej egzystencji
Warunki życiowe Poziom/kolor/nazwa Zdolności radzenia sobie mózgu/umysłu uaktywniane przez dane warunki życiowe (myślenie, manifestacje kulturowe i osobista prezentacja)
A Środowisko naturalne, w którym ludzie aby przetrwać, polegają jedynie na swoich instynktach 1. Beżowy, sens przetrwania N Instynktowny, jedzenie, woda, prokreacja, ciepło, opieka, przetrwanie, naturalne odruchy, egzystencja automatyczna
B Magiczne miejsce pełne duchowych istot i mistycznych znaków 2. Fioletowy, duchy przodków- plemienne „My” O Animistyczny, obrzędy, rytuały, tabu, przesądy, plemiona, wiedza i tradycja ludowa
C Dżungla, w której mogą przetrwać tylko najsilniejsi i najbardziej przebiegli a słabi służą, natura jest przeciwnikiem podboju 3. Czerwony, wojownik-moje potężne „Ja” P Egocentryzm, gratyfikacja, blichtr, współzawodnictwo, działanie, impulsywny, życie dla chwili obecnej, zapewnienie sobie dominacji, podbój, eksploatacja
D Uporządkowana egzystencja pod kontrolą ostatecznej prawdy 4. Niebieski, siła prawdy- praworządni „My” Q Autorytaryzm, absolutyzm, posłuszeństwo, znaczenie, dyscyplina, tradycje, moralność, zasady, życie z myślą o przyszłości, konformizm, wina
E Targ pełen możliwości i perspektyw polepszenia rzeczy i doprowadzenia do dobrobytu 5. Pomarańczowy, strategiczne „Ja” R Strategiczny, materialistyczny, mnogość, pragmatyzm, opcje, manewrowanie, konsumpcjonizm, sukces, image, status, wzrost
F Ludzkie środowisko, w którym dzielimy doświadczenia, możemy odnaleźć miłość i cele poprzez przynależność, przywiązanie i dzielenie się z innymi 6. Zielony, ludzka więź- wspólnotowe „My” SJednomyślny, relatywistyczny, egalitarny, autentyczne uczucia, kompromisowy, wspólnota, dzielenie się, dbanie, kompromis, afiliacja, integracja
G(A’) Chaotyczny organizm uformowany przez różnice i zmiany, niepewność jest akceptowanym stanem bycia 7. Żółty, elastyczny przepływ-zintegrowane „Ja” T(N’) Ekologiczny, systematyczny, systemy naturalne, własne zasady, egzystencjalny, elastyczny, kontekstowy, akceptujący, pytający, wiedza
H(B’) Delikatnie zbalansowany system zazębiających się sił 8. Turkusowy, pełen obraz-holistyczne „My” U(O’) Holistyczny, harmonia z żywym systemem, empiryczny, transpersonalny, kolektywny indywidualizm, duchowość kosmiczna, świadomość zbiorowa, zmiany na ziemi
I(C’) Powinien być zorientowany na „Ja”, kontrolujący, konsolidujący, jeśli dzisiejszy wzór się utrzyma 9. Koralowy, jeszcze za wcześnie by był klarowny, V(P’) Kolejne neurologiczne zdolności, teoria otwarta aż po granice mózgu ludzkiego
Źródło: opracowanie własne na podstawie [Beck 2007, s. 1-8; Graves 2005].

Model Spiral Dynamics skupia się na tym dlaczego ludzie przyjmują określone wartości, a nie na tym, jakie te wartości są. Jest to głęboka analiza systemów wartościowania a nie opis zbiorów wartości cenionych przez różne osoby. Stąd można myśleć o wartościach, moralności, standardach, przekonaniach i priorytetach jak o zawartości – „memes” (od definicji R. Dawkinsa, autora „The Selfish Gene”), a o poziomach Gravesa jako o pojemnikach na nie – vMEMES (termin stworzony przez Ch. Covana i D. Becka w książce „Spiral Dynamics: Mastering Vallues, Leadership, and Change”). W pewnym sensie pojemnik ogranicza swoja zawartość, jak i pewne zawartości wymagają bardziej specjalistycznego pojemnika.

Memes to idea zaproponowana przez botanika R. Dawkinsa [Dawkins 2006] oznaczająca samopowielające się opakowania informacji, które rozprzestrzeniają się w ekologiach umysłu we wzorce reprodukcji podobne do wirusów. Memes same się reprodukują, wchodzą w interakcje ze swoim otoczeniem i się do niego przystosowują, mutują, trwają i bronią się przed innymi. Memes wypełniają puste nisze w swoich środowiskach, którymi w tym przypadku są otaczające je systemy przekonań i kultury ich gospodarzy, czyli nas. Są przenoszone poprzez media,  literaturę, religię i politykę, przyjmują postać prostych pojęć i złożonych ruchów społecznych.

Pojęcie vMEMES w Spiral Dynamics jest próbą połączenia między ideami niesionymi przez memes, a leżącymi u podstaw systemami wartości (stąd litera v), strukturami myślowymi, poglądami na świat, strategiami radzenia się, czy poziomami Gravesa w odniesieniu do egzystencji psychologicznej.

Poniżej w Tabeli 2 zaprezentowano charakterystykę 8 podstawowych vMEMów. Każdy vMEM reprezentuje kolejny etap rozwoju i oznacza wejście na „wyższy poziom” psychologiczno-kulturowy, bardziej ewolucyjnie złożony w stosunku do poprzedniego. Człowiek  wykorzystuje jeden, lub więcej vMEMów, które najczęściej są zgodne z dominującym vMEMem kultury, w którym żyje. Zarówno w społecznościach i jednostkach może występować jednocześnie kilka aktywnych vMEMów, w zależności od konkretnych warunków życia, w których występują.

Poznanie najważniejszych dla siebie vMEMów, pozwala lepiej dostrzec własne ukryte wartości, uprzedzenia i wzorce, przy pomocy których kształtuje się indywidualne zachowanie. Zrozumienie swoich najbardziej aktywnych vMEMów, zwiększa świadomość tego, jak komunikujemy się z innymi ludźmi [Beck, Covan 2006].

Tabela 2. Charakterystyka podstawowych vMEM w Spiral Dynamics
vMEM Cechy charakterystyczne Pozytywna strona Negatywna strona
1. Beżowy Mało słów, koncentracja na działaniach, które gwarantują przetrwanie.
Zdobyć jedzenie i dach nad głową.
Błyskawiczne reakcje mózgu gadziego walka/ucieczka.
Dbający o podstawowe potrzeby ciała, intuicję, instynkt. Brak przemyśleń i emocji społecznych prowadzący do izolacji.
2. Fioletowy Wypełnianie poleceń duchowych istot w mistycznej przestrzeni.
Okazywanie lojalności wobec starszyzny, zwyczajów, plemienia.
Kultywowanie świętych miejsc, przedmiotów, rytuałów.
Tworzenie więzi po to by przetrwać i odnaleźć bezpieczeństwo.
Życie w zaczarowanej, magicznej wiosce.
Poszukiwanie harmonii z rytmami natury.
Żyjący w zgodzie z naturą, dostrojony do mistycznych mocy, utrzymujący bliskie więzi rodzinne. Uzależniony od grupy, przesądny i strachliwy, podatny na pragnienia i patologie wodza.
3. Czerwony Najważniejsza jest moja osoba, reszta się nie liczy.
Ucieczka przed dominacją innych ludzi lub natury.
Unikanie wstydu, brak poczucia winy, zdobywanie szacunku.
Natychmiastowe zaspokajanie potrzeb popędowych  i spełnianie zachcianek.
Walka o utrzymanie kontroli za wszelką cenę.
Brak świadomości konsekwencji swojego działania.
Witalny, aktywny, pragnący wolności, twórczy, odważny. Posiadający rozdęte ego i nierealistyczny obraz własnej osoby; nie interesuje się potrzebami innych, bez poczucia winy wykorzystuje innych do spełniania swoich potrzeb.
4. Niebieski Poszukiwanie sensu i celu życia.
Poświęcenie samego siebie dla „Jedynej Słusznej Drogi”.
Porządek i stabilność.
Oczekiwanie na nagrodę w przyszłości.
Kontrolowanie popędowości przy pomocy poczucia winy.
Egzekwowanie zasad słusznego życia.
Każdy człowiek ma swoje miejsce zgodnie z nadrzędnym planem.
Odpowiedzialny, lojalny, sumienny, posłuszny wobec prawomocnych autorytetów, o wyostrzonym poczuciu moralności, dobroczynny. Sztywny, nietolerancyjny, przywiązany do doktryny, karzący, fanatyczny, wierzy w istnienie „Jedynej Słusznej Drogi”.
5. Pomarańczowy Dąży do autonomii i ciągłych zmian.
Poszukuje ‘dobrego życia’ i dostatku.
Rozwój przez wyszukiwanie najlepszych rozwiązań.
Podniesienie jakości życia społeczeństwa poprzez technologię.
Nastawienie na wygraną i poczucie radości ze współzawodnictwa.
Edukacja poprzez osobiste doświadczanie prób i błędów.
Produktywny, zorientowany na cel, energiczny, skupiony na rezultatach i wynikach, tworzy ‘klasę średnią’. Materialistyczny, skupiony na sobie, krótkowzroczny, czuje przymus zdobywania, posiadania i dominowania.
6. Zielony Eksploracja wnętrza u siebie i innych.
Promowanie poczucia wspólnoty i jedności.
Dzielenie zasobów wspólnoty pomiędzy wszystkich.
Jednomyślne podejmowanie decyzji.
Odkrywanie na nowo duchowości i budowanie harmonii.
Kompromisowy, biorący innych pod uwagę, empatyczny, wrażliwy na ogólny stan ludzkości, zaangażowany. Narzuca ograniczające podejście ‘grupowego myślenia’, wymaga by wszyscy się do niego dołączyli, zbyt dużo czuje, nie uznaje wyjątkowości, naiwny.
7. Żółty Świadomość ekologiczna – akceptacja nieuchronności rytmów natury.
Koncentracja na funkcjonalności i kompetencjach.
Dążenie do syntezy różnych światopoglądów.
Działanie we własnym interesie bez krzywdzenia innych.
Doświadczanie pełni życia na Ziemi tu i teraz.
Dąży do elastyczności i otwartych systemów.
Zorientowany na jakość i pełnię życia, potrafi całościowo postrzegać różne sytuacje, poddaje się dynamice życia bez potrzeby zdobywania prestiżu. Wyniosły, nieczuły i samolubny, nietolerancyjny wobec innych, którzy sprawiają wrażenie niekompetentnych, broni własnej przestrzeni.
8. Turkusowy Działanie na rzecz integracji, harmonizowanie, silne poczucie wspólnoty.
Przywiązywanie dużej wagi do dobra wszystkich żywych istot.
Poszerzanie świadomości wszelkimi znanymi sposobami.
Poczucie ’Ja’ jako cześć większej, świadomej całości.
Jest częścią globalnych sieci.
Dążenie do minimalistycznego stylu życia – „małe jest piękne”.
Działa na meta poziomach, przyjmuje globalny punkt widzenia, widzi wewnętrzne połączenia; złożony, lecz nie skomplikowany. Surrealistyczny, trzymający się z dala od głównego nurtu, nie dostrzega niektórych bardzo ważnych szczegółów jeśli dotyczą przyziemnych spraw.

Źródło: opracowanie własne na podstawie [Beck, Cowan 2006].

D. Beck i Ch. Cowan [2006] wskazują, że dzięki zastosowaniu SD można:

  • rozpoznać wszystkie poziomy rozwoju ludzkiej świadomości,
  • zrozumieć, że rozwój jest procesem, przez który przechodzą jednostki, organizacje, kultury, społeczeństwa,
  • zrozumieć, że zdrowy rozwój świadomości na wszystkich poziomach jest konieczny dla indywidualnej i organizacyjnej transformacji,
  • wykorzystywać model rozwoju świadomości do rozwoju nieuświadomionego potencjału własnego i podwładnych.

Kolejną postacią, która przyczyniła się do rozwoju Spiral Dynamics był Ken Wilber. Spopularyzował on ten model w swoich książkach, uznając, że jest to użyteczny i spójny obraz jaźni w jej podróży przez fale istnienia i poznania. Zdaniem Wilbera model ten dobrze opisuje tyko jeden z czterech fundamentalnych aspektów rzeczywistości (kwadrantów) mianowicie ewolucję kolektywnej świadomości (w modelu AQAL Wilbera jest to lewy dolny kwadrant).

„Jeśli chodzi o oznaczenie poszczególnych poziomów kolorami, Ken Wilber zaproponował nowy schemat. Zastosował do Spiral Dynamics swoją skalę Altitude, czyli uniwersalną siatkę poziomów świadomości, która może służyć do porównywania różnych aspektów świadomości. Poszczególne poziomy tej skali oznaczył kolorami tęczy. Skala Altitude może służyć m.in. do przedstawienia model Spiral Dynamics. Osiem poziomów Gravesa / Becka zawarte są u Wilbera między podczerwienią a turkusem”( Gitkowski, Holwek, 2016).

„Należy pamiętać, że kolory Becka odnoszą się do systemów wartości (vMeme), a kolory Altitude u Wilbera są uniwersalne, czyli same w sobie nie odnoszą się do niczego – można je stosować zarówno do Spiral Dynamics jak i każdego innego aspektu ewolucji świadomości. Niektóre kolory w obu systemach są zgodne, a inne nie. Choć oznaczenia różnią się, a nawet interpretacje całego modelu nie są identyczne, mówimy wciąż o tych samych ośmiu poziomach świadomości.

Frederick Laloux w książce „Pracować inaczej” (2015) odwołuje się do ewolucyjnego modelu rozwoju świadomości w wersji Wilbera, opierając na nim swój opis organizacji. Niestety poziom Teal został przetłumaczony jako turkusowy, a powinien jako zieleń cyranki lub morski (niebiesko-zielony). Wprawdzie wydawca tłumaczy w przypisach dlaczego zdecydował się na taki manewr, niemniej jednak wprowadziło to sporo zamieszania do dyskusji o „turkusowych organizacjach”. Ta nazwa sugeruje, że są to organizacje z poziomu holistycznego (czyli turkusowe zarówno w SD jak i w koncepcji Wilbera). Tak naprawdę Laloux opisuje organizacje z poziomu integralnego (żółty w SD i zieleń cyranki/Teal u Wilbera)” (Gutkowski,Holwek, 2016).

Literatura:
  • Beck D., Cowan Ch., 2006, Spiral Dynamics: Mastering Values, Leadership and Change, Blackwell Publishing Ltd.
  • Beck D.E., 2007, Human Capacities in the Integral Age. How Value Systems Shape Organizational Productivity, National
  • Prosperity and Global Transformation, http://spiraldynamics.net/DrDonBeck/essays/human_capacities.htm
  • Grzesik K., Kwiecińska M., Wykorzystanie wybranych aspektów teorii integralnej w kreowaniu nowego podejścia do przywództwa, Management Forum, 2016, vol. 4, no. 4, pp. (16-25)
  • Dawkins R., 2006, The Selfish Gene (30th Anniversary edition), Oxford University Press.
  • Graves C.W., 1974, Human Nature Prepares for a Momentous Leap, The Futurist.
  • Graves C.W., 1970,  Levels of Existence: An Open System Theory of Values, Journal of Humanistic Psychology.
  • Graves C.W., 2005, The newer- ending quest: Clare W. Graves explores human nature, ECLAT Publishing, Santa Barbara.
  • Gutkowski M., Holwek J., Kontrowersje i nieporozumienia wokół spiral dynamics cz. 1, materiały niepublikowane
  • Laloux F., Pracować inaczej. Nowatorski model organizacji inspirowany kolejnym etapem rozwoju ludzkiej świadomości, Wydawnictwo Studio EMKA, 2015.